Schapen of Romeinen?


Uit de discussies op het forum, door: Lolke Stelwagen, geplaatst januari 2016
(Oorspronkelijke versie eerder gepubliceerd in mei 2015 in SEMafoor 16.2 p.25-26)





Soms start een discussie op www.nifterlaca.nl met enkele bijdragen en 'rust' dan jarenlang, totdat er opeens iets gebeurt waardoor het onderwerp weer actueel wordt. Dat geldt zeker voor het onderwerp 'Romeinse marskampen' van september 2010 dat zijn vervolg kreeg in februari 2015.
In die maand kreeg ik een nauwkeurige hoogtekaart van een deel van het Gooi te zien waarop een viertal vierkante en ruitvormige walstructuren te zien is met buitenom een gracht. Alle structuren zijn ca. 100 x 100 meter. Romeinse marskampjes flitste door mijn hoofd en met de beheerder van de Hoorneboeg bij Hilversum ben ik ter plekke bij een van de structuren gaan kijken. De wal is ongeveer één meter hoog en vier meter breed, de gracht ca. twee meter breed en ca. één meter diep.
Het gaat hier om de zogenaamde Hilversumse en Larense kampjes op de heide tussen Hilversum en Laren.1 In figuur.1 zijn ze weergegeven met sterren.
Op de nauwkeurige hoogtekaart die ik kreeg ziet het Hilversumse kampje er eerder ruitvormig uit dan vierkant. Op de kaart is donker relatief hoog, en licht of zelfs wit is relatief laag. Daarom is in figuur.3 goed te zien dat de gracht aan de buitenzijde van de wal ligt. Vergelijk vorm, hoeken en oriëntatie op het noorden eens met het bekende Romeinse marskamp van Ermelo in figuur.2.

Heide Hilversum Ermelo marskamp
Fig.1 Kampjes tussen Hilversum en Laren
Fig.2 Marskamp Ermelo

Kampje Hilversum
Fig.3 Kampje bij Hilversum


Absoluut intrigerend genoeg om verder te onderzoeken wat de achtergrond is van de kampjes tussen Hilversum en Laren. Er waren overigens ooit nog twee van deze kampjes, die nu echter onder de buitenwijken van Bussum liggen. Op een oude kaart uit de 17e eeuw zijn die Bussumse kampjes te zien, maar de andere vier weer niet.
Op het internet is te vinden dat deze kampjes vermoedelijk gemaakt zijn als verblijf voor schapen in de 17e eeuw toen er ca. 3000 van deze dieren rondzwierven.2 Mogelijk gebruikte men de kampjes voor het inscharen van het vee. Dat is een activiteit die elders in Nederland op de brink van de dorpen plaatsvond. Men heeft ooit pollenonderzoek gedaan in de wallen en kwam tot het verrassende resultaat dat ten tijde van het opwerpen van de wallen er veel meer omringende heide was dan tijdens het opwerpen van de zogenaamde 'banscheiding' van 1423.3 4 De verklaring die werd gegeven is dat, doordat er steeds meer schapen in de 17e eeuw kwamen, er ook steeds meer heide kwam. Algemeen gaat men er van uit dat de grote heidevelden in Nederland juist in de 17e eeuw ontstonden. Onlangs werd echter duidelijk dat grote heidevelden ook voorkwamen in de tijd dat grafheuvels werden opgeworpen. Onderzoek door Marieke Doorenbosch leert dat alle grafheuvels in Nederland zijn ontstaan in een heideveld. Daarmee staat de conclusie onder druk dat de kampjes in de 17e eeuw moeten zijn ontstaan. Ze kunnen ontstaan zijn in een andere periode waarin er ook veel heide voorkwam. En de grafheuvels werden nog tot in de Romeinse tijd aangelegd.

De zes kampjes lijken voor 3000 schapen ook wel heel erg groot. Een kleine rekensom leert dat als alle schapen in de kampjes waren opgesloten, elk schaap dan bijna 20 vierkante meter ter beschikking had. Dat lijkt wel heel erg veel en doet mij vermoeden dat de kampjes in elk geval oorspronkelijk een heel ander doel hadden.
Als het inderdaad Romeinse kampjes zijn, dan zouden het oefenkampjes kunnen zijn. In Duitsland zijn daar vele voorbeelden van te vinden. Waarom niet in Nederland? Oefenkampjes zijn als het ware een praktijkopdracht voor de soldaten die in de buurt gelegerd zijn. Het meest nabije Romeinse fort dat we kennen is dat van Utrecht onder het Domplein. Dat ligt 18 kilometer verwijderd van de kampjes tussen Hilversum en Laren. De Romeinen hielden een strook van ca. 30 km boven de limes 'leeg' waarin niet werd toegestaan dat boeren er zich vestigden. Overigens past zelfs het Ermelose kamp nog net binnen die strook. In Utrecht was een cohort gevestigd van 480 soldaten. Als je die in een vierkant (of ruit) van 120 mensen langs elke zijde een wal laat opwerpen, schouder aan schouder, dan schat ik dat het kamp in één of twee uur gemaakt kan worden. Hoeveel schapenhouders zullen er zijn geweest om in de 17e eeuw een kampje te maken? Betrouwbare cijfers hebben we niet, wel over de situatie in de 14e eeuw waaruit blijkt dat elke herder hooguit 32 schapen hield. Als dit in de 17e eeuw nog steeds zo was, of gunstiger is geweest voor de herder, dan zullen de 3000 schapen minder dan 100 herders hebben gekend. Die zouden dan wellicht in staat zijn om één kampje in een hele dag te maken. Maar waarom zouden ze? Schapen hebben geen enkele moeite met een wal die onder een hoek van 45 graden is gemaakt. En op de zandige heide van Hilversum-Laren was een steilere hoek eigenlijk niet mogelijk. Dus dan zou je alsnog een hek op de wal moeten plaatsen en kun je je al die moeite besparen en het hek gelijk op de grond plaatsen!

Kortom, het is in mijn ogen niet vanzelfsprekend dat de kampjes gemaakt zijn in de 17e eeuw voor de schapen die daar "geheid" werden. En daarmee is het mijns inziens heel goed mogelijk dat het hier om Romeinse oefenkampjes gaat.
Om echt zekerheid te krijgen is verder onderzoek nodig. En echt sluitend dateringsonderzoek kan gebeuren met thermoluminescentie. In Nederland hebben we in Wageningen het enige echte Thermoluminescentie Centrum. En de directeur ervan was zo vriendelijk te vertellen dat één bepaling 1000 euro kost. Er zijn echter wel minimaal drie verschillende dateringen nodig.
Nu heb ik die 3000 euro niet vrij beschikbaar en het is natuurlijk zeer de vraag of er tegenwoordig toestemming verkregen kan worden voor een dergelijk onderzoek. Maar het zou voor het stillen van de wetenschappelijke honger wel mooi zijn als er een sponsor gevonden zou worden en toestemming verleend …
Aan de andere kant … nu hebben we de discussie nog. En dat is ook wat waard.



Noten
  1. http://www.laren.nl/laren/verordeningen/ruimtelijkeordeningverkeerenvervoer/Notaarcheologiebeleid_1/id_27823729
  2. http://www.laren.nl/download/190556581/_vers_190556594/cd/bijlage+7+Archeologisch+bureauonderzoek.pdf
  3. http://www.spitspot.nl/co/bwh.pdf
  4. http://www.rug.nl/research/kenniscentrumlandschap/mscripties/christina_vlasma-het_land_van_mauve- masterscriptie.pdf