Tabula Rogeriana, wereldkaart van Al-Idrisi

Als er één oude kaart is die bijzondere aandacht verdient, dan is het wel de Tabula Rogeriana, de wereldkaart van Muhammed al-Idrisi uit 1154(!).

Ontstaan uit een opdracht van Roger II van Sicilië, de eerste Normandische koning van Sicilië en Zuid-Italië, die bovendien een Moslim koninkrijk in Noord-Afrika controleerde.

Sicilië, dat van ca. 831 tot aan het einde van de 11e eeuw in Moslim handen verkeerde werd nadien een bijzondere plaats van onderlinge contacten tussen de Christelijke wereld en die van de Moslims.

Het werk van Al-Idrisi is overgeleverd in meerdere manuscripten. Één daarvan bevindt zich in de Biblithèque National de France onder de codenaam Arabe 2221 en wordt gedateerd tussen 1250 en 1325. Het is online te bewonderen.
Meer over de manuscripten in het werk van Konrad Miller, zie verderop.

Wanneer het om het kaartwerk gaat, dan is vooral de zogenaamde ‘grote al-Idrisi kaart’ interessant. Konrad Miller heeft daar een moderne reconstructie van gemaakt, zoals hij ook deed met de Tabula Peutingeriana. Het is deze moderne reconstructie die te zien is op de Wikipediapagina.

De geografische kwaliteit van de kaart is zó hoog dat wel beweerd wordt dat die gedurende drie eeuwen niet geëvenaard werd.
Er zitten duidelijk Ptolemaeus-trekjes aan. De traditie van Ptolemaeus die in de Westerse wereld in de tijd na de Romeinen geheel uit beeld lijkt te zijn geraakt en pas in de Renaissance weer aandacht krijgt, lijkt in de Arabische wereld te hebben voortgeleefd.


Een afbeelding van de reconstructie van Miller met een extreem goede kwaliteit is te bekijken / downloaden op www.bigmapblog.com (18 Mb, 12.999 x 5.958 px).
Alle details zijn er heel goed op te zien.

De kaart kent uiteraard veel fouten en missers als je een vergelijking trekt met de werkelijke geografische situatie. Ik wil uiteraard graag eens kijken naar de weergave van Noordwest Europa.

Streek-, rivier- en eilandnamen zijn in rood.
De betekenis van enkele Arabische woorden (de diakritische tekens laat ik weg omdat het toevoegen een te tijdrovende zaak wordt en zonder is het ook te volgen):

ard: ‘aarde’ (gebied?)
nahr: rivier
bilad: land
bahr: zee
gezire: eiland
halia: onbewoond


In het uiterste noordwesten zien we ‘gezire anklitera’, Engeland, merkwaardig vormgegeven.
Met ‘gezira skusia’, Schotland als een klein flapoortje richting het westen. Dit kennen we van Ptolemaeus héél anders. Die benaderde de werkelijke vorm van Groot-Brittannië veel beter, al had die Schotland nu juist als een flink ‘flapoor’ naar het oosten.
Verder zien we ‘gezire dans’, dat moet haast wel Isle of Man zijn. En ‘gezire irlande’, Ierland en verder een aantal onbewoonde eilanden. ‘Gezire reslande’ zou misschien wel IJsland kunnen voorstellen.
Op Engeland zijn enkele plaatsen goed herkenbaar:

londrs: Londen
dobrs: Dover
hastinks: Hastings

Kijken we naar het vasteland, dan zien we Frankisch Normandië: ‘ard normandia al afrang’ met de Seine ‘nahr sinu’ en iets naar het noordoosten Frankisch Vlaanderen ‘ard aflandris al afrang’ waar een rivier als de Somme niet is weergegeven.
Met ‘ard afransia al afrang’ aan de zuidkant van de Seine lijkt het Frankische kernland aangeduid te worden.

Langs de kust van deze Frankische gebieden herkennen we:

hanklat: Honfleur?? (aan de verkeerde kant van de Seine)
djaba: Dieppe
sant atriz: Le Treport, vroeger Ultris Portum (monding van La Bresle)
sant ualeri: Saint-Valerie-sur-Somme
sant rua : Etaple?? (monding van La Canche)
uadi sant : Wissant
sant mir : Saint-Omer
sakla : ?? (corruptie van san kla.. Sangatte ??)

In zijn tekst schijnt Idrisi ook nog ‘bulonum’ te noemen, dat ongetwijfeld als Boulogne verstaan moet worden.

Verder naar het binnenland herkennen we o.a.:

ratumagus: Rouen (Ratomagus)
gangars: Gisors
bantiz: Pontoise
abariz: Parijs (op een eiland in de Seine)
launs: Laon
al zaiz: Soissons??

Wat heel erg opvalt is dat de Loire ‘nahrin esterham’ uitmondt aan de verkeerde kant van Bretagne. In werkelijkheid maakt de Loire bij Orleans (‘arlians’ op de kaart) een scherpe bocht naar het westen en mondt uit ten zuiden van Bretagne bij Nantes (‘nanitas’ op de kaart).
Ik vind dit des te merkwaardiger omdat Roger II, de opdrachtgever voor deze kaart, geboren en getogen is in Normandië en men zou mogen verwachten dat hij ten aanzien van zijn eigen land van herkomst de nodige kennis zou hebben kunnen bijdragen.


Achter de bergen en naar het (noord)oosten zien we ‘Alamania’. Met Alamannisch Lotharingen ‘ard lohrinka alamanin’ Alamannisch Frisia ‘ard afrizia alamanin’ en Alamannisch Saxonia ‘ard sasunia alamanin’.
Wat hier meteen in het oog springt is de vreemde kluwen van rivieren. De Schelde, de Maas, de Moezel, de Rijn, de Main, de kaartenmaker is hier totaal de weg kwijt.

sarui: Schelde?? niet overtuigend
nahr murin: Main?? of toch Rijn?? niet overtuigend, al lijkt die uit de richting van de Alpen te komen
nahr arin: Main?? of toch Rijn??

De plaatsen aan of in de buurt van de rivieren maken het er niet duidelijker op:

kent: Gent
abrugs: Brugge
tarnai: Tournai / Doornik
liaga: Liège / Luik (op een eiland in de Maas!)
atrigus: Maastricht (tricht)?

kolunia: Keulen
kamrai: Cambrai / Kamerik (lijkt wel erg vreemd geplaatst te zijn)

afrankbarda: Frankfurt
ankbarda: verdubbelling van Frankfurt? Maakt de verwarring tussen Rijn en Main nog duidelijker!
ramus: Reims
bazla: Bazel
berdun: Verdun
besanzun: Besançon
mas: Metz
terbina: Trier?

Voor de volgende plaatsen geeft Miller ook nog identificaties, maar ik vind het hier toch wel erg twijfelachtig worden:

astrik: Utrecht?
akarlinga: Groningen?
suaras: Schwerin? Staveren?
barna: Bremen?
sikla: Cleve?
dulbura: Quedlinburg?
urza: Werden?

Verder naar het noorden en oosten ga ik maar niet, al is Denemarken ‘gezire danmarsa’ ook nog wel interessant.


Natuurlijk klopt de kaart op veel punten helemaal niet, maar als je het globale beeld overziet met vooral de streeknamen in gedachten, dan komt dit toch wel erg goed in de buurt van hoe dit traditioneel gezien wordt: Bretagne, Normandië, Vlaanderen, Lotharingen, Frisia, Saxonia.
Als er mij al iets bij deze indeling opvalt, dan is het wel de beperkte ruimte die Normandië toebedeeld lijkt te krijgen en dat Vlaanderen wel erg ver richting Normandië lijkt opgeschoven te zijn.

Dagen, weken, maanden, jaren vol studie kun je aan deze prachtige kaart besteden.
Mooi dat Konrad Miller dit al voor ons gedaan heeft.
In zijn werk mis ik helaas een letterlijke vertaling van de Arabische tekst zoals die in het boek van Idrisi de kaarten begeleidt. Hij haalt wel regelmatig zaken aan die wel in de tekst maar niet op de kaart staan, maar het blijft toch een gemis.


Het werk van Konrad Miller heet Mappae Arabicae.
De link (even een stukje scrollen) voert je naar de werken in 6 Bände.


Vergeet ik bijna nog te vermelden dat er naast de grote Idrisi-kaart (en een ronde, soort Mappa Mundi) ook nog een kleine Idrisi-kaart is.
Die kleine Idrisi-kaart verschilt in veel opzichten van de grote en interessant daarbij is dat er in het ‘Friese’ gebied een groot naamloos binnenmeer getekend is. (Het Almere?? )


Groet,
Dagobert

---

Science: An orderly arrangement of what at the moment seem to be facts.