Ouderdom Gelderse IJssel

Omdat onze gebieden zo laag liggen moeten historici, die zich bezig houden met de Romeinse tijd en de Vroege Middeleeuwen, zich er terdege bewust van zijn dat de Lage Landen er landschappelijk gezien niet altijd zo hebben uitgezien als heden ten dage het geval is.
Bij mijn eerste kennismaking met de theorieën van Delahaye werd ik vooral getroffen door zijn stelling dat er in feite geen sprake kan zijn van (menselijke) geschiedenis van ‘Nederland’ voor, grof gezegd, de derde tot de tiende eeuw omdat er eigenlijk geen Nederland bestond. Het zou grotendeels onder water hebben gestaan.
Inmiddels ben ik daar wel wat genuanceerder over gaan denken maar realiseer me dat de paleogeografie (landschapskunde?) belangrijke ondersteuning kan bieden bij de bestudering van de geschiedenis.
Sterker nog: historici die het eerste millennium bestuderen mogen de paleogeografie absoluut niet negeren.
Bij het lezen van het proefschrift van Willem Willems (Romans and Batavians. A Regional Study in the Eastern River Area, 1986) werd ik dan ook positief verrast. Deze goede man heeft zich degelijk verdiept in de historisch landschappelijke aspecten van de bewuste regio.

Inmiddels ben ik er wel achter dat het met landschapsgeschiedenis vaak net zo is als met gewone geschiedenis: er zijn niet altijd voldoende harde feiten boven tafel te krijgen en dus gaat men veronderstellen en speculeren.

Een mooi recent voorbeeld betreft het ontstaan van de Gelderse IJssel.


Begin 2009 kwam in het nieuws dat de Gelderse IJssel jonger zou zijn dan tot nu toe gedacht. Volgens mij haalde dit item zelfs het NOS-journaal.
In bepaalde kringen deed dit bericht nog al wat stof opwaaien omdat het in strijd zou zijn met de geschiedenis van b.v. Zutphen en Deventer zoals die in de traditionele visie wordt ingevuld. Zie dit krantenbericht van 17 januari 2009: ‘Jonge IJssel? Dat is onwaarschijnlijk’.

De bron van dit nieuws was een onderzoek van Makaske, Maas en Van Smeerdijk gepubliceerd in het Netherlands Journal of Geosciences:
‘The age and origin of the Gelderse IJssel’

Hierin wordt gesteld dat de verbinding tussen de Rijn en de IJssel pas ontstaan is tussen 600 en 950 AD.
De onderzoekers stellen ook dat de theorie dat de verbinding tussen Rijn en IJssel in ca. 12 BC gegraven zou zijn door Drusus definitief naar het land der fabelen kan.

Inmiddels blijkt nieuw onderzoek de conclusies van Makaske e.a. enigszins te nuanceren.

Dit nieuwere onderzoek, gepubliceerd in 2009 is van Cohen, Stouthamer e.a. en heeft als titel: ‘Zand in banen’.
Deze omvangrijke studie omvat veel meer dan alleen de Gelderse IJssel, maar voor nu beperk ik me uiteraard tot die rivier.

Cohen, Stouthamer e.a. zeggen op een nette manier dat Makaske e.a. meer concluderen dan hun meetgegevens toestaan (oei!).
Op basis van veel meer gegevens dateren zij de doorbraak op rond 550 AD. Wel zijn ze het met Makaske e.a. eens dat de ontwikkeling van de rivier tot volle wasdom een langdurig proces is geweest en er dus niet sprake is geweest van één catastrofale vloed.

Welkom in de wondere wereld van paleogeografie, avulsies, waterscheidingen en crevassen.


Groet,
Dagobert


P.S.: een ieder die zich bezighoudt met de vroegste geschiedenissen van Zutphen en/of Deventer kan onmogelijk deze studies negeren.
Er is een heel belangrijk verschil van inzicht tussen deze studies als het gaat om de aard van de waterscheiding zoals die bestond vóór de doorbraak van de Rijn naar het noorden.
Makaske e.a. leggen de waterscheiding ter hoogte van Doesburg. Bij Cohen e.a. ligt die tussen Zutphen en Deventer!
Bij Makaske e.a stroomde de Oude IJssel dus naar het zuiden in de Rijn, de Berkel dus naar het noorden langs Zutphen en Deventer.
In het model van Cohen e.a. stromen zowel de Oude IJssel als de Berkel naar de Rijn en moet Deventer het dus doen met de Schipbeek (Hunnepe).
Zutphen en Deventer zijn volgens mij voor hun ontwikkeling als nederzetting en handelsplaats erg afhankelijk geweest van een rivier en zo roepen deze studies nogal wat vragen op.
Het model van Cohen e.a lijkt mij zover als ik het kan beoordelen paleogeografisch (wow) beter onderbouwd.

P.P.S.: Cohen e.a. sluiten overigens niet uit dat Drusus zijn gracht ergens in de IJsselvallei gegraven heeft:

Quote

Is er een relatie met de Drususgracht?
Het in de 17e eeuw door historici geadopteerde idee dat de Gelderse IJssel als een door de
Romeinse veldheer Drusus voor zijn troepen gegraven kanaal, rond het begin van de
jaartelling zou zijn aangelegd, strookt niet met de geologisch gekarteerde afzettingen
(breeduitwaaierende doorbraakcomplexen) en de dateringen van begin van kleisedimentatie
ten noorden van Deventer. Er is dus geen directe relatie (zie ook Makaske e.a., 2008). De
Gelderse IJssel moet als een op natuurlijke wijze ontstaan fenomeen worden beschouwd.

Een indirecte relatie tussen de werken van Drusus en de Gelderse IJssel is overigens wel
denkbaar (contra Makaske e.a., 2008). Het is best mogelijk dat Drusus zijn ‘fosse’ (gracht,
kanaal) langs een trace in het IJsseldal groef, bijvoorbeeld door het waterscheidinggebied bij
Zutphen, als dwarsverbinding tussen noordwaarts en Rijnwaarts afwaterende beken. Maar
getraceerd is zo’n verbinding tot nog toe niet. Als de Drususgracht al in het IJsseldal lag, dan
bleef de traverse over de waterscheiding zonder onderhoud niet langdurig een brede open
verbinding (als de gracht ter plaatse van de waterscheiding bij aanleg al breed zou zijn). Als
de gracht er in verwaarloosde toestand in de Vroege Middeleeuwen nog lag, dan is de
verwachting dat sporen daarvan bij het voltrekken van de waterscheidingsdoorbraak op
natuurlijke wijze voor het overgrote deel zijn opgeruimd (Fig. 31).

---

Science: An orderly arrangement of what at the moment seem to be facts.