Beste Erik,
Je roert hier een nogal uitgebreid onderwerp aan waar ik vaak mee te maken heb en telkens weer nieuwe dingen over leer. Het belangrijkste is denk ik dat ons moderne begrip 'stadsrechten' voor geen meter klopt met de werkelijkheid.
Volgens mij zijn er twee verschillende samenhangende principes die tot stadsrechten hebben geleid. Dit is mijn opvatting, ik heb geen idee of ie ooit ergens in de literatuur is beschreven. Hij is in elk geval wel op veel literatuur in de Benelux en Duitsland gebaseerd.
Een middeleeuwer staat niet op zichzelf maar is juridisch vooral deel van een groep. Wanneer je uitlandig (el-lendig) bent, ben je rechteloos omdat je geen deel bent van de lokale groepen en dus geen gebruik kunt maken van hun rechtssysteem. Als je beroofd of bedrogen wordt, komt je tegenpartij er straffeloos mee weg. Het enige wat je kunt doen is vragen aan de heer (keizer) om in zijn genade je toch recht te doen, ook al heb je er geen recht op. Daarom was verbanning voor een middeleeuwer een alternatief voor de doodstraf.
Buitenlanders vielen dus de facto onder de keizer (in het HRR), omdat ze niet tot lokale eenheden behoorden. Als ze al tot een eenheid behoorden (zeg Mercia), dat zou de heer van zijn land zich tot de keizer moeten wenden om iets voor de persoon te betekenen. Dat komt op dus hetzelfde neer: internationale politiek. Deze handelaren waren wel belangrijk voor de keizer. Zij transporteerden goederen, die aan het hof status opleverden, leverden inkomsten en nieuws op en waren spelers in de internationale politiek. Vanuit dat perspectief geeft de keizer in de 9e en 10e eeuw al rechten aan kolonies van kooplieden in zijn land om zichzelf te regeren (intern recht spreken, soms verdergaande bevoegdheden). De leider van een dergelijke nederzetting kan worden aangesproken voor de groep. Hiermee ontstaan dus eenheden die zich vestigen binnen de bestaande territoriale machtsgebieden, waarbij het lidmaatschap van de groep bepalend is. Dit is een model wat aan de orde zal zijn geweest bij de Friezenwijken en de Angelsaksische wijken langs de Rijn en in een boek over Corvey uitgebreid is beschreven. Een dergelijke nederzetting die geen deel is van een bestaande stad als Keulen of Mainz kan dus goed een stedelijk karakter hebben en eigen rechtspraak en valt als 'rijksonmiddelijke stad' direct onder de keizer. Het is overigens niet beperkt tot het HRR, vermoedelijk moeten we de leider van de Friezen in Sigtuna en Birka ook zo zien en dit zal ook de basis zijn voor de zelfstandige dorpen buiten Rome bij de Sint Pieter met eigen bestuur en eigen muur (gebaseerd op nationaliteit) waar de kerk van de Friezen uit voorkomt. Dat was ook zo sterk aan de Hanze, op deze manier werd een nieuwe eenheid gecreeerd waarbij mensen niet rechteloos waren bij handelsconflicten. Zij konden zich wenden tot eigen erkende rechters, over de stads- en landsgrenzen heen. De Kontore in Bergen, Londen, Brugge en Novgorod vormden eigen kolonies met gezamenlijk recht voor alle Hanze-handelaren.
Personen waren daarnaast altijd wel deel van een sociale eenheid. Dat begon met dat christenen samen onder God en de paus vielen. Je kon vanwege God vertrouwen op andermans christelijke eed en het belazeren of doden van een medechristen was een principieel probleem voor God (Gij zult niet doden). Daarom was het in de vroege middeleeuwen zo belangrijk dat een heiden zich liet dopen en had een jood of heiden minder rechten. Joden waren dus geen deel van de meest omvattende eenheid voor de gemiddelde middeleeuwer en vielen daarom altijd onder de heer, en moesten hopen op zijn genade. Je ziet de schade daarvan door de middeleeuwen steeds terugkomen. Dat is omgekeerd ook de reden waarom een christen een medechristen geen rente mocht rekenen en een jood een christen wel. Dat liep volgens deze grens.
Na christenzijn kwam de scheiding leek-gewijd. Deze scheiding bepaalde of je onder het kerkelijke recht (met hoogste instantie de paus) of het wereldlijk recht viel. Studenten konden bijvoorbeeld niet berecht worden door de stad waar ze studeerden, hoeveel rotzooi ze ook trapten. Zij hadden namelijk een van de lagere wijdingen ontvangen. Ze moesten voor de lokale kerkelijke rechtbank worden gebracht en daar veroordeeld. Er zijn ook in de late middeleeuwen nog ruzies over geestelijken die ten onrechte door een wereldlijke rechtbank waren veroordeeld, wat inbreuk maakte op het seendrecht van de bisschop. Omgekeerd mocht wel, omdat bij gratie van je christenzijn je altijd door een kerkelijke rechtbank mocht worden berecht. Deze tweedeling is vooral lastig wanneer het kerkelijke instanties met wereldlijke macht betreft, zoals kloosters en bisdommen. De maatstaf is de wijding, dus de familia van de bisschop en van een klooster zijn ongewijd en dus onder het wereldlijke recht vallen
Vervolgens is er het volksrecht waar je onder valt (de roemruchte Lex Frisonum, Ewa ad Amorem, Lex Salica, Sachsenspiegel etc), dat de algemene kaders voor je schetst, omdat je nu eenmaal deel van deze groep bent. Die kaders gelden ook als je in het buitenland bent. Zo zal het Friezenrecht voor Friezen hebben gegolden in Friezenkolonies elders. Ik ben niet bekend met voorbeelden waar dit conflicten opleverde doordat bijvoorbeeld een persoon die onder de Ewa viel, niet berecht kon worden in een gebied dat onder de Lex Frisonum viel. Deze voorbeelden zullen er ongetwijfeld zijn in de 9e-11e eeuw (daarna lijkt het niet meer zo relevant omdat andere onderscheiden de boventoon voeren). De basisregels waren overigens overal wel gelijk, dus dat zal over en weer niet snel problemen geven. Praktisch viel het dus wel op te lossen. Het zal vooral competentieconflicten hebben gegeven tussen de hertogen van het HRR, omdat de hertog de hoogste gezagsdrager binnen zijn volkenrechtgebied was. Ook dit lijkt niet helemaal perfect op de gaan, maar geeft wel het idee.
Binnen het volksrecht kwam vervolgens de verdeling naar gebied. Origineel werd per gebied was er een gouwgraaf aangesteld die namens de keizer recht deed. Dit was niet noodzakelijk erfelijk (maar meeluisteren met je vader hielp wel) en je kon in verschillende niet-samenhangende gebieden graaf zijn. Maar niet iedereen viel onder dit landrecht. Wanneer je toetrad tot een familia trad je uit het landrecht en ging je deel uitmaken van een 'grootfamilie'. Je had plichten naar deze familie, bijvoorbeeld om herendiensten te verrichten of goederen te transporteren. Deze plichten werden nauwkeurig omschreven. Ook kon bij overlijden deze familie 'mee-erven' in verschillende gradaties, zoals je bij keurmedigheid ziet. Deze familie had ook plichten naar jou toe: zij moesten je beschermen, te eten geven als er misoogsten waren etc. Zij werden op je gedrag aangesproken, net als jij aangesproken werd op het gedrag van je maagschap. Daarom viel je onder het recht van de familia, en niet onder het landrecht. De meeste familia betroffen kerkelijke instellingen, zoals bij ons die van de kloosters Werden, Lorsch, Corvey, Fulda, Metz of Oudmunster en de bisschop zoals de Sint-Maartensmannen van Giethoorn. Maar er waren ook koningsvrijen die direct onder de keizer vielen en dus niet zo maar gebonden waren aan het landrecht. Ik vermoed dat dit de herkomst is van de Hollandse welgeborenenstand. Deze zouden goed een band kunnen hebben met oude keizerlijke centra (centrale hofstedes), die later aan graven en bisschoppen werden gegeven. Bij de gift werden de vrijen niet opeens horigen van de bisschop of het landrecht.
Het landrecht ging over iedereen die in het gebied woonde, van hoog tot laag. Alleen de graaf zelf was geen deel, omdat hij berecht moest worden door medegraven of de keizer. De gemeenschap van het landrecht kon zelf zijn recht vaststellen, waardoor je ziet dat per eenheid (Rijnland, Kennemerland, Sticht, Friese grietenijen) eigen maten en eenheden zijn en ook wel eigen aanpassingen zijn door hogere of lagere boetes te eisen of de procedure net anders te doen dan bij de buren. Dit is kenmerkend voor common-law, waarbij de jurisprudentie langzaam maar zeker de wetgeving vormt. We hebben het daarbij over de gemeenschap (coetus/werf) van een dergelijk 'land' (terra). Elk van die eenheden is een echt land, in de zin van het sluiten van verdragen met andere landen, het zelfstandig intrede moeten doen van de landheer (denk aan de twee plekken in Drenthe waar de bisschop intrede moest doen en de losse plekken van Kennemerland Rijnland en Maasland voor de Hollandse graaf). De gemeenschap van zo'n land kan beslissen dat in een deel van het gebied andere procedures of eigen gelden. Dan werd een buurrecht gegeven. Bij verschillende Friese plaatsen (en Kuinre) zijn er nog dergelijke oorkonden overgeleverd en ik heb in Waterland en Westfriesland hier ook goede argumenten voor gezien. Deze plaatsen zijn/worden vervolgens steden, die zelfstandig verdragen kunnen sluiten en zelfstandig regels opstellen. Je krijgt hier weer de familia insteek: als een burger van Workum iets misdoet in Amsterdam, kan Amsterdam alle leden van Workum hiervoor aansprakelijk houden en dus gevangenzetten tot de schuld is voldaan. De Hollandse graaf doet dit in de oorlogen met Friesland bijvoorbeeld ook met de Friezen, waardoor Oostergo zich haast om te melden dat alleen Westergo en Zuidergo (Stavoren) ruzie maken. Oostergo heeft er niets mee van doen en hun burgers mogen er dus ook niet aansprakelijk voor worden gesteld.
Vanaf de 11e eeuw zie je de verschuiving van stadsrechtgevingen op grond van gezag. In eerste instantie moet de keizer dat doen (helemaal in lijn met het 'genade'-verhaal hierboven) of heel misschien een hertog, maar vanaf de 12e eeuw lijken graven en bisschoppen zich dit recht toe te eigenen (namens de keizer het doen), waarbij steeds minder bevestiging wordt gevraagd. In de late 13e eeuw en vooral 14e eeuw gaan de machtige leenmannen ook rechten geven aan plekken en zelfs de gewone adel lijkt het soms te flikken in de 14e eeuw. In al deze gevallen worden 'stads'rechten gegeven, maar je moet ook bedenken dat de heer nooit meer kan geven dan waar hij zelf over gaat. Rechten die de keizer geeft zijn dus alomvattend. Door usurpatie gaan bisschoppen en graven die namens de keizer regeren zelf ook rechten geven uit dit pakket. Deze rechten zijn juridisch beperkter, omdat zij bijvoorbeeld nooit een tolvrijdom voor de hele Rijn kunnen geven. Zij kunnen het alleen doen voor het stuk waar ze zelf namens de keizer gezag over hebben. Zo zie je dat bij achterleenmannen bijvoorbeeld nog scherper. Zij kunnen dus wel een nieuwe eenheid (familie) los maken uit het landrecht, maar slechts tot op zekere hoogte. Het kan bijvoorbeeld zo zijn dat zij binnen enkele ambten wel zeggenschap hebben, maar in de parochie niet. In dat geval ontstaan lastige discussies, waarbij het gebied wel los is gemaakt voor de wereldlijke kant, maar bij de seend alles nog helemaal één is. De parochiekerk blijft zelfs buiten de stad staan en er is niet eens toestemming om een kapel te bouwen of van een eigen vicaris te voorzien. Alle begravingen moeten dan ook nog een eind verderop.
