Re: Liudger op de Zwesereng?

Omdat het zo'n goede vrijdag is, meteen door met Liudger op de Zwesereng bij Zuilen. Wederom put ik uit het boek 'Liudger Thiadgrimszoon' van Klaes Sierksma (zie begin van deze discussie). Hoe zit het met de traditie dat Liudger hier geboren zou zijn?

Op dit moment hebben de Nederlandse en de Engelse lemma's op Wikipedia staan dat Liudger geboren is in Zuilen bij Utrecht. De Duitse zegt dat het bij Utrecht was en het lemma in het Frysk zegt niets over zijn geboorteplaats. Althans, nu ik dit schrijf.

Niks over de Zwesereng hier in de lemma's zelf. Via het Duitse lemma kom ik in een schatkamer genaamd het 'dossier Liudger'. In Duitsland is Liudger wat 'groter' dan hier. Om voor mij begrijpelijke redenen: hij zou immers het bisdom Münster gesticht hebben. In dat dossier bevindt zich ook een overzicht van het leven van de 'Bistumsgründer'. En daar staat een 'kurzvita':

Quote

Liudger entstammte einer friesischen Adelsfamilie und wurde vermutlich in Zuylen an der Vecht geboren. Erzogen wurde er unter der Obhut des heiligen Gregor von Utrecht, später studierte er bei Alkuin von York. Im Jahre 777 empfing er in Köln die Priesterweihe und machte sich sodann wieder nach Friesland auf, um dort zu missionieren. Als die Sachsen unter der Führung ihres Herrschers Widukind dort einfielen, flüchtete Liudger zunächst nach Utrecht und ging später nach Italien ins Kloster Montecassino, ohne jedoch selbst Mönch zu werden.

Karl der Große rief Liudger schließlich nach Deutschland zurück und übertrug ihm die Mission der Friesen und Sachsen. Im Jahr 794 gründete er in der Siedlung Mimigernaford ein Stift, in dem er selbst mit einigen Mitarbeitern nach den Gemeinschaftsregeln Chrodegangs lebte. 805 wurde Liudger zum Bischof des neu gegründeten Bistums Münster geweiht. Vier Jahre später starb er in Billerbeck nach einer Predigt. Lange vorher schon hatte er dieses Datum als seinen Todestag vorhergesehen. Bestattet wurde Liudger, seinem Willen folgend, in der Abteikirche in Werden, einem heutigen Stadtteil von Essen.

Ok. Bij de oosterburen zijn dus ook Leute die hem in Zuilen zien. Helaas geen link met de bronnen waaruit dat wordt gehaald. Ik grijp weer naar het boek van Sierksma. Op blz. 244 en verder schrijft hij:

Quote

ZWEZEN. Voormalig gehucht op de Zwezer Eng in de buurt van Zuilen aan de Vecht en nevenrivier Aa. Verondersteld wordt dat dit het "Suecsnon" is "waar" volgens een 10de eeuwse abdij-goederenlijst "Liudger geboren is".

Sierksma geeft als bron hiervoor p.47 uit "Die Urbare der Abtei Werden an der Ruhr" uit 1905 van R. Kötschke. Hij geeft verder aan dat niet meer duidelijk is waar dit Suecsnon dan gezocht zou moeten worden. Hij lijkt vervolgens te refereren aan pagina 116 van de derde druk (1949) van het "Handboek der middelnederlandsche geographie" van L.Ph.C. van den Bergh (oorspronkelijk 1852). Daar zou staan 'aan de Vecht, bij Zuilen'. Dan nog een referentie naar een artikel van (hoe kon hij ook missen) D.P.Blok genaamd "De historische en geografische situatie van Liudgers geboortestreek Nifterlake" dit verhaal staat in een boek 'Liudger 742-809' (vermoedelijk uit 1984), waar Sierksma editor van lijkt te zijn geweest.

Nu heb ik de referenties uit deze boeken niet verder uitgeplozen. De opmerking van Sierksma "....blijven toch vage uitdrukkingen...." over deze plaatsbepalingen geven mij niet echt veel motivatie om het uit te gaan zoeken. Volgens mij is Sierksma ook niet verder gekomen dan dit. Waarvoor overigens alle respect, want wat heeft hij wat bij elkaar gezocht....ik laat hier slechts het topje van de ijsberg zien die zijn boek is. Zo gaat Sierksma in het stukje over Zwesen ook in op 'Suabsna' op blz. 245:

Quote

Verondersteld is ook dat "Suecsnon" identiek zou zijn met de "plaats, die Suabsna genoemd wordt, dicht bij Utrecht", waar de landerijen van Liduger's grootvader Wurssing zouden gelegen hebben volgens Altfrieds Levensverhaal van Liudger (5). De meest nadere plaatsbepaling vormde het "vermoeden dat Zwesen aan de linker Vechtoever op gezichtsafstand benoorden het oude Trecht gezocht dient te worden". (6). Met een en ander is echter wel duidelijk dat de plaats waar Wursing woonde niet dezelfde hoeft te zijn als waar Liudger geboren is.

Bij (5) geeft Sierksma als bron de Monumenta Germania Historica, Scriptores II (Hannover 1824) p. 403. Bij (6) is de bron p. 218 van 'Frieslands Oudheid', de dissertatie van Herre Halbertsma uit 1982. Dat van de MGH is mijns inziens 'direct naar de bron', de Vita Ludgeri. Daar vinden we op blz. 405 (op blz 403 vind ik niets, of ik lees er overheen):

Quote

Dedit igitur Karolus memorato Wursingo benefitium in confino Fresonum, et direxit eum ad patriam suam caus fidei roborandae. Qui veniens, accepta hereditate propria, habitavit in loco qui dicitur Suabsna iuxta Traiectum, et coepit esse adiutor sanctie Willibrordi cum filiis et propinquis suis, in quibuscumque potuerat.

Bij Suabsna nog de aantekening "in rhytmica vita Sualsina dicitur, in MS. Budic. Suahsna". Dit vita zegt van Suabsna dat het 'naast Traiectum' ligt. De traditie van Wierum is in dit licht welhaast onbegrijpelijk. Althans, voor 'Nederlanders'. Als je vanuit Rome schrijft ligt Wierum wel bij Utrecht .....en bovendien: als iemand geen problemen heeft met een bisschop in Utrecht die tegelijk abt is in Echternach, dan is Utrecht/Wierum natuurlijk ook geen probleem.

Sierksma geeft ook nog de volgens hem oudste vermelding van de Zweser Eng:

Quote

..te vinden op een kaart uit 1676 (Nova Tabula dioceseos Traiectinae) en mogelijk als "Sweryn"op een kaart uit 1599 (Florentissimi Traiectensis principatus typus etc. door J. Hondius). [...] De kaart van 1676 geeft een poldergebied aan ten zuiden van de Vecht, tegenover het later fort De Klop, stroomopwaarts van Zuilen.

De kaart van 1676 is me niet gelukt te vinden, wel een versie bij de Rug, waarvan de eerste druk uit 1696 zou zijn. Tweede titel is hier "Nova tabula dioeceseos Traiectinae". Hoofdtitel: "Nieuwe kaart van den Lande van Utrecht volgens ordre van d'Ed. Mog. Heeren Staten ... doen meten en in kaart brengen, door Bernard du Roy, ingenieur". Zo lang dat zelfs de RuG heeft gekozen voor puntjes. Het is even zoeken, maar op deze kaart vinden we de Sweser Eng. Even vergelijken met nu en we kunnen zien hoe heftig men heeft huis gehouden op deze traditioneel vermeende 'geboortegrond' van Liudger.

In elk geval komt nu de vraag omhoog: is er dan een groot gapend gat tussen Suabsna/Suecsnon in de 9e/10e eeuw en 'Zwesen' in de 17e eeuw. Geen nood, we pakken Gysseling er nog even bij:

Quote

Zwesen (facs.) [Zuilen : Ut]
Suegsna • 9e kop. 10e kop. eind 11e • ed. DB, p. 338
Suabsna • 1e helft 9e kop. 1e helft 11e • vita s. Liudgeri, Le W 3 v°
Suecsnon • 10e • D W IX a 1 a, 34 v°
Suesen • (1165?) • U B 412

Er is nog een Suesen uit 1165! .....met een vraagteken. Bij U B staat: "Ub—Utrecht, Universiteitsbibliotheek geen fonds opgegeven .". Jammer.

Hoe nu verder?

Lange leve Google. Want er is een "Historische Canon tussen Vecht en Eem" van de Stichting Tussen Vecht en Eem (TVE) en de Stichting Omgevingseducatie. Daar zoemen we in op '4 - Kerstening en Frankisering'. En daar bevindt zich een verdieping, waar het volgende is te vinden:

Quote

Van Bisscop Sunte Ludger is o.a. bekend dat hij een uitgestrekt landgoed bezat dat reikte van Zuilen tot Muiden; dat hij in Werinon (nederhorst den Berg) een kerk bouwde die de moederkerk werd van Muiden, Naarden, Loenen en Weesp; dat hij stichter was van de abdij Werden en dat Muiden en Naarden rond 900 voor het eerst werden genoemd in de bezittingenlijst van die abdij. Niet voor niets wordt Ludger of Liudger vermeld in deze canon. Desondanks heeft deze heilige in Nederland nooit veel verering ondervonden.

De verdieping noemt het boek "Het leven van de heilige bisschop ludger", een middelnederlands heiligenleven, door Ludo Jongen (hertaald), uit 2009. Daarin zou een bijdrage staan van Henk Michielse "Een vergeten heilig uit de buurt, de missionaris Liudger 742-809". In deze bijdrage het volgende aangaande de geboorteplaats en de mening van Sierksma:

Quote

Over de plaats waar Liudger rond 742 werd geboren, is – zoals wel vaker gebeurt rond vroeg-middeleeuwse kwesties – wat gesteggeld. Het eerste Vita Sancti Liudgeri van Altfried, neef van Liudger en een van zijn opvolgers als abt van Werden en bisschop van Münster, noemt Suabsna iuxta Trajectum (Suabsna bij Utrecht) als geboorteplaats. In de bezittingenlijst van de abdij Werden van rond 900 wordt terloops gesproken over Suecson ubi natus est sanctus Liudgerus (Suecson waar Sint Liudger is geboren). Over het algemeen wordt Suabsna/Suecson gezien als Zuilen, of nog precieser Zwesen ten westen van Utrecht. 2 Desniettemin veronderstelde de vroegere bestuurssecretaris van TVE (1970-1974) Klaes Sierksma in zijn boek Liudger, Thiadgrimszoon. Leven en voortleven van een Christusprediker (1995), dat Liudger was geboren in Ruwiel, in de buurt van Breukelen.3 Maar Ludo Jongen blijft terecht bij de klassieke opvatting.

Noot 2 verwijst naar "Zie hiervoor bijvoorbeeld Piet Leupen, ‘Werinon, Willibrord en Liudger’. In: TVE 1997, p 154-169.". En noot 3 verwijst naar "Zie ook: Klaes Sierksma, ‘Liudger Thiadgrimszoon bij de Muider Berg ca. 780’, in: TVE 1996, p 62-66.".

De traditie van Ruwiel is ook in het boek te vinden, maar die traditie parkeer ik nog even voor een volgende keer. Ook of Sierksma voor deze traditie gaat, want alhoewel hij er flink wat aandacht aan besteed in het boek, heb ik nog geen expliciete 'dit is de juiste gezien'. Misschien moet ik het nog een paar keer lezen. Waarschijnlijk staat dit niet in het boek van Sierksma dat ik lees. Ik ben nu natuurlijk enorm geboeid door dat 'terecht' van Henk Michielse. Want hij heeft het antwoord! Hij weet immers of Jongen juist zit. We lezen door.

Quote

Sierksma baseerde zich op een zestiende eeuwse bron, terwijl Altfried familieleden en tijdgenoten van Liudger heeft geraadpleegd en in Werden na 50 jaar de herinnering aan de eerste abt nog levendig zal zijn geweest. Altfried schrijft zelf: Ik ben niet in staat volledig de voorbeeldige daden van de heilige Liudger te
beschrijven, omdat ik ze niet met eigen ogen heb gezien. Ik ken ze slechts van horen zeggen, uit de getuigenis van mensen die hem als kind hebben gekend en die door hem zijn opgevoed, te weten zijn broer bisschop Hildegrimus en zijn neef bisschop Gerfridus, en verder zijn zus, de godgewijde vrouwe Heriburga, en van zijn eerwaarde priesters Alubertus, Atingus en Thiatbardus.

Aha. Omdat Jongen zich op Altfried zijn verhaal baseert is het dus Zwesen volgens Michielse Hij heeft nog meer interessants:

Quote

In de Canon van TVE staat, dat Liudger afkomstig was uit Werinon (Nederhorst den Berg). Dat klopt dus niet helemaal, maar Werinon behoorde wel tot Liudgers familiebezit, dat vermoedelijk afkomstig was van Adelburga, zijn grootmoeder van moederskant. Jongen heeft het, afgezien van de geboorteplaats, niet over deze regionale connectie, maar dankzij Els van Damme en anderen in TVE zijn we er inmiddels wel mee vertrouwd.

Hij voegt daar verder het volgende aan toe met betrekking tot een kerk in Nederhorst ten Berg

Quote

In het noorderportaal van de Willibrordskerk van Nederhorst den Berg staat het raadselachtige onvolledige Latijnse randschrift, dat vertaald zoveel betekent als 'Wie zich naar deze zaal begeeft, bidde voor de zaligheid van Atelburga (-)'. Men veronderstelt, dat Adelburga of Liudger in haar naam een voorganger van het twaalfde-eeuwse kerkgebouw heeft gesticht en dat de bouwers van de huidige kerk door die van vroeger daterende deurstijl te gebruiken de stichters hebben willen gedenken. Zoals gezegd schonk Liudger, in 799, Werinon en zijn andere bezittingen in onze streken aan de door hem gestichte abdij van Werden.4

Boeiend om deze naam uit een vita van Liudger in een 12e eeuwse Nederlandse kerk te zien. Maar nu weet ik nog niet goed waarom het Zwesen bij Zuilen moet zijn. Omdat het dicht bij Utrecht ligt en omdat het enigszins klinkt als 'Suabsna' en 'Suecsnon' ? Er blijft dat gapende gat in de bronnen. Wat dat betreft lijkt Sierksma het met Ruwiel beter voor elkaar te hebben, maar dat in een volgende posting.